اسناد نام خلیج فارس در منابع تاریخی تصاویر نقشه‌ها

در این مطلب از الف به بررسی نقشه‌ها و کتاب‌های مورخان قدیمی می‌پردازیم که در آن‌ها از نام خلیج‌فارس استفاده شده است.

کتیبه داریوش در ۵۱۲ سال پیش از میلاد

نخستین سند از خلیج فارس به کتیبه داریوش در کانال سوئر بازمی‌گردد که در آن به نام دریای پارس اشاره شده است.

در دوران هخامنشی، اولین اسناد رسمی از دریای پارس، به دست آمده است، چهار کتیبه در زمان ساخت اولیه‌ کانال سوئز به دست داریوش هخامنشی، در مسیر آب‌راه گذاشته شده است.

کتیبه‌هایی که مربوط به حدود ۵۱۲ سال پیش از میلاد است و در موزه‌ قاهره نگهداری می‌شود. تصویری که در ادامه می‌بینید از کتیبه‌ شالوف در ۱۸۶۶ میلادی کشف شده، نوشته‌های آن به چهار خط میخی، بابِلی، عَیلامی و هیروگلیف است. این سنگ‌نوشته‌ها اولین اسناد رسمی با آوردن نام دریای پارس است که خبر از ارتباط بین کشورهای امپراتوری هخامنشیان از مسیر آب‌راه می‌دهد. اگر بخواهیم تاریخ تولد ثبت شده‌ نام خلیج فارس را در نظر بگیریم، می‌توانیم این کتیبه را معیار قرار دهیم.

خلیج فارس حدودا ۲۵۲۹ سال دارد.

داریوش شاه گوید: من پارسی ام و از پارس، مصر را فتح و امر کردم این کانال را بکنند و از «پی رو» (رودنیل) که در مصر جاری است تا دریایی از پارس به آن می روند. این کانال کنده شد و چنانکه امر کردم کشتی ها روانه شدند؛ چنانکه اراده من بود. (از متن کتیبه)

قدیمی‌ترین نقشه در ۳ تا ۴ قرن پیش از میلاد مسیح (حدوداً ۲۴۰۰ سال پیش)

قدیمی‌ترین نقشه‌هایی که در آن نام خلیج فارس ذکر شده، مربوط به نقشه‌نگاران یونانی در سه تا چهار قرن پیش از میلاد است. آن‌ها خلیج فارس را «سینوس پرسیکوس» (Sinus Persicus) می‌نامیدند. (به نقل از «محمدرضا سحاب» مدیر مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب)

کتاب تاریخ طبیعی در قرن ۱ میلادی

پلینوس، مورخ رومی سده نخستین میلادی که شخصا از خلیج فارس دیدن کرده است در کتاب خود با عنوان «تاریخ طبیعی» از خلیج به نام دریای پارس نام برده است.

او بارها خلیج فارس یا دریای فارس را با نام Persico mari یا Persici sinus ذکر کرده است. رجوع کنید به جلد ۲، صفحه ۴۳۸، ۴۴۲، و نیز رجوع کنید به فهرست پایانی هر یک از مجلدات.

بطلمیوس در قرن ۲ میلادی

بطلمیوس (جغرافی‌دان و منجم یونانی ساکن اسکندریه) در قرن دوم میلادی اطلس جغرافیایی ترسیم کرده و در آن نقشه‌‌هایی از ایران و دیگر مناطق جهان شناخته‌شده تا آن زمان را ترسیم کرده است که بر آب‌های جنوبی ایران نام «سینوس پرسیکوس» داده است که به معنی همان خلیج‌فارس است.

اولین نقشه ایرانیان مسلمان در قرن ۲ هجری قمری

البته نقشه‌هایی که ایرانیان مسلمان تهیه کرده‌اند، موجود است. از جمله نقشه‌ای مربوط به قرن دوم هجری که توسط ابوموسی خوارزمی به دستور مأمون خلیفه عباسی تهیه شده؛ این اولین نقشه جهان هست که ایرانیان مسلمان تهیه کردند و اصالت دارد. (به نقل از «محمدرضا سحاب» مدیر مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب)

کتاب مسالک و ممالک در قرن ۳ هجری قمری

ابی القاسم عبیدالله بن عبدالله مستوفی، معروف به ابن خرداذبه، که کتاب خود « مسالک و ممالک » را درسال ۲۳۴ – ۲۳۰ هجری قمری نگاشته است، درباره خلیج فارس می‌نویسد: دجله وسط مدینه بغداد ثم تمر بواسط الی ان تصب الی البطائح و . . . تمر الی البصره و تمر الی ناحیه المذار ثم یصب الجمیع الی بحر فارس ...

نقشه‌ اصطخری در قرن ۴ هجری قمری

ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی اصطخری مشهور به کرخی، جغرافیدان و نقشه‌نگار برجستهٔ ایرانی در سدهٔ ۴ هجری قمری است. نام او برگرفته از شهر باستانی استخر در استان فارس ایران است.

نقشه‌های بلخی و اصطخری در قرون بعدی نیز شهرت دارند. البته اصل نقشه در تاریخ باقی نمانده اما کپی آن که ۴۰۰ سال بعد از اصطخری در یک کتاب در استانبول نسخه‌برداری شده، وجود دارد.

در نقشه‌های اصطخری نام «دریای پارس» و «بحر فارس» به دو زبان فارسی و عربی قید شده است. او در این نقشه بیان می‌کند که حضرت یونس در ساحل دجله سوار بر کشتی می‌شود و وقتی قرعه به نام او می‌افتد که گناهکار است، توسط ماهی بلعیده شود اما پس از استغفار، ‌یک هفته بعد در ساحل خلیج فارس از شکم ماهی خارج می‌شود.

کتاب حدود عالم من المشرق الی مغرب در قرن ۴ هجری قمری

کتاب حدود عالم من المشرق الی مغرب که قدیمی‌ترین کتاب جغرافیا به زبان فارسی است و در سال ۳۷۲ هجری قمری تالیف یافته بیان می‌کند: «خلیج پارس از حد پارس برگیرد با پهنای اندک تا به حدود سند.»

کتاب‌های صورﺓ الارض و احسن التقاسيم في معرفه الاقاليم در قرن ۴ هجری قمری

ابن حوقل در اثرش « صورﺓ الارض» و بشاري در کتابش احسن التقاسيم في معرفه الاقاليم که به ترتيب در سال‌هاي ۳۶۷ هجری قمری و ۳۷۵ هجری قمری تأليف شده‌اند، واژه «بحر فارس» را به جاي خليج فارس به کار برده‌اند.

کتاب مروج الذهب و معادن الجوهر در قرن ۴ هجری قمری

علی بن حسین مسعودی، نویسنده مشهور دیگر عرب؛ درکتاب ارزشمندخود « مروج الذهب و معادن الجوهر » (ترجمه: دشتی از طلا و معادن سنگ‌های گران‌بها) زمانی که از مجموع اخبار راجع به دریاها سخن می‌گفته، از خلیج فارس به عنوان دریای پارس یاد کرده است. وی می‌نویسد : « بحر فارس تکثر امواجه و یصعب رکوبه و ...

کتاب معجم البلدان در قرن ۷ هجری قمری

در "معجم البلدان "، کتابی مشهور که همه جغرافی‌دانان آن را به‌عنوان یک فرهنگ جغرافیایی معتبر می‌دانند از خلیج فارس به عنوان "بحر فارس "یاد شده است : « بحر فارس : هو شعبه من البحرالهند الاعظم و اسمه بالفارسیه کما ذکره حمزه زراره کما مسیر من التیز من النواحی مکران علی سواحل بحر فارس ای عبادان . . . »

کتاب تقویم البلدان در قرن ۸ هجری قمری

ابوالفداء مولف کتاب "تقویم البلدان"که ازجایگاه خاصی برخوردار است، از دریای فارس یاد می‌کند و زمانی که حدود فارس را شرح می‌دهد می‌نویسد: حد غربی فارس خوزستان است. همه حد غربی تا شمال حدود اصفهان است و جبال و حد جنوبی آن دریای فارس است.

خلیج‌فارس در سرود ملی قدیمی مصر

از خلیج فارس حتی در بخشی از سرود ملی قدیمی مصر نیز نام برده شده است، جایی که می‌گوید: «حدود نامن الخلیج فارسی حتی بحر الابیض» یعنی مرزهای ما (اعراب) از خلیج فارس تا دریای مدیترانه است.

موضوع تغییر نام خلیج فارس از کجا می‌آید؟

موضوع تغییر نام خلیج فارس از دهه سوم قرن بیستم به دنبال سیاست فارسی زدایی انگلیس‌ها در منطقه خلیج‌فارس مطرح شد و هدف اصلی سیاست یادشده توسعه سرزمینی انگلستان در منطقه خلیج فارس بود که تنها مانع اصلی آن را باید هویت ایرانی دانست که سالیان دراز بر منطقه خلیج فارس سایه افکنده بود.

نقش اعراب در چالش نام خلیج‌فارس

این نام‌گذاری از دههٔ ۱۳۳۰ خورشیدی از سوی ملی‌گرایان عرب مورد چالش واقع شده است. کشورهای عربی، از دهه ۱۹۶۰ میلادی و با گسترش اندیشه‌های پان عربی توسط جمال عبدالناصر از نام جعلی خلیج عربی استفاده می‌کنند. این مطلب طی یک بخشنامه از طرف اتحادیه عرب به همه کشورهای عربی رسماً ابلاغ شده است. اما سایر کشورهای جهان و سازمان‌های بین‌المللی همچنان از نام اصلی و کهن خلیج فارس به صورت رسمی استفاده می‌کنند و گاهی ممکن است در مکاتبات غیررسمی برای سادگی یا تحت نفوذ مالی عربی عبارت خلیج را به‌کار برند.

نام خلیج فارس روی سنگ قبر سربازان آمریکایی

در این مطلب فقط به تعداد کمی از منابع اشاره شد. منابع زیاد دیگری نیز وجود دارند که ثابت می‌کنند سالیان بسیار زیادی است که این خلیج، خلیج فارس نامیده شده است.

منبع: جامعه خبري تحليلي الف