تحلیل توافق بازگشایی صادرات غلات از بنادر دریای سیاه؛ دالان‌های امن برای ارسال غلات به خارج از بنادر اوکراین

گروه تعاملی الف - حسین شیرزاد*

آغاز نبرد روسیه در 24 فوریه و محاصره دریایی اوکراین، صادرات غلات را متوقف و ده‌ها کشتی تجاری را سرگردان کرده و بیش از 25 میلیون تن غلات را در سیلوهای اودسا، آزوف و دیگر بنادر اوکراین قفل نمود. این بزرگترین جنگ در اروپا از سال 1945 است. برداشت فصل آتی گندم اکرایین نیز به دلیل چالش‌های زیرساختی در خطر است، زیرا فضای ذخیره سازی گندم اوکراین(انبارش) در حال اتمام است.

واقعیت آن است که زنجیره جریان صادرات غلات از اوکراین، معروف به سبد نان اروپا، پس از عملیات ویژه نظامی روسیه مختل شده است و امنیت غذایی سراسر جهان را تهدید می کند. ترکیب پیچیده‌ای از کووید، تغییرات اقلیمی، گرمای هوا، خشکسالی و درگیری بحران، شدیدتر ناامنی غذایی را ایجاد کرده است. با ادامه جنگ اوکراین، ویژگی اصلی استراتژی روسی مشخص شده است. کنترل خط ساحلی دریای سیاه؛ این امر اوکراین را محصور در خشکی می‌کند. ایجاد تداوم بین روسیه و منطقه جدا شده "ترانس نیستریا" در مولداوی، جایی که نیروهای روسی در حال حاضر حضور دارند، در نهایت موازنه نظامی در دریای سیاه را به نفع روسیه تغییر می‌دهد. حدود 25 کشور کمتر توسعه یافته آفریقایی، بیش از یک سوم گندم خود را از اوکراین و روسیه وارد می‌کنند و 15 کشور از آنها بیش از نیمی از واردات غلات را مدیون حضور روسیه هستند. در حال حاضر بیش از 40 کشور با تورم مواد غذایی بیش از 15 درصد روبرو هستند و بیش از 30 اقتصاد شاهد کاهش بیش از 25 درصدی ارزش پول خود بوده اند.

قبل از کووید حدود 135 میلیون نفر در بحران یا بدترین نوع وضعیت امنیت غذایی بوده‌اند، اما امروز، با احتساب تاثیر جنگ اوکراین، این عدد به 345 میلیون رسیده است. حدود 50 میلیون نفر در جهان وجود دارندکه در شرایط اضطراری گرسنگی یعنی یک قدمی قحطی در بیش از 45 کشور زندگی می‌کنند. روسیه و اوکراین با هم نزدیک به یک سوم عرضه زنجیره ارزش جهانی گندم را تشکیل می‌دهند و اهمیت آنها با ممنوعیت صادرات هند و آب و هوای نامناسب محصولات کشاورزی در آمریکای شمالی و اروپای غربی و گرمای شدید در اروپای مرکزی و جنوبی بیشتر شده است. اوکراین همچنین صادرکننده عمده ذرت، جو، روغن آفتابگردان و روغن کلزا است، لبنان 96 درصد و مصر،85 درصد برای تامین گندم خود به روسیه و اوکراین متکی هستند لیبی هم حدود 75 درصد گندم خود را از اوکراین یا روسیه وارد می‌کند در حالی که روسیه و بلاروس متحد مسکو در جنگ همچنان تحت تحریم‌اند؛ بیش از 40 درصد از صادرات جهانی کود پتاس در دست این دو کشور می‌باشد. لازم بذکر است که از دست دادن صادرات اوکراین از طریق دریا نمی‌تواند با جاده و ریل جایگزین شود زیرا برآوردهای سازمان ملل نشان می‌دهد که تنها 1.5 تا 2 میلیون تن غله در ماه می‌تواند از طریق راه‌های جاده ای و ریلی حمل شود، در حالی که 5 تا 6 میلیون تن در ماه معمولاً از طریق بنادر دریای سیاه اوکراین صادر می‌شد. در این حال، اوکراین در سه مرحله با شکستن محاصره چند ماهه دریای آزوف و دریای سیاه توسط نیروی دریایی روسیه و جابجایی بیشتر از طریق زمین، به دنبال راه‌هایی برای خروج غلات و روغن‌های گیاهی از این کشور است.

صادرات غلات یکی از چرخ های صنایع اصلی اوکراین است که مجموعاً 12.2 میلیارد دلار در سال 2021 صادرات داشته و نزدیک به یک پنجم صادرات این کشور را تشکیل می دهد. اکراین برای باز نمودن مسیرهای جاده ای به 9000 کامیون در روز نیاز دارد که بسیار گران خواهد بود حتی افزایش میزان حق بیمه برای غلات، نرخ سود تجار را کاهش داده و شرکت‌ها را از بازار جهانی خارج می‌کند. در عین حال شرکت راه آهن آلمان اخیراً یک سرویس قطار ویژه را برای خروج صادرات اختصاص داده است و در حال کار برای انتقال میلیون‌ها تن غلات از طریق راه آهن است. قبل از جنگ، اوکراین 98 درصد غلات و دانه‌های روغنی خود را از طریق دریای سیاه به میزان 6 میلیون تن در ماه صادر می‌کرد و به طور معمول، تنها بخش کوچکی از صادرات آن از طریق راه آهن انجام می‌شد، که هزینه‌های حمل و نقل اش بالاتر است. اما با مسدود شدن بنادر و ناتوانی سیستم ریلی با حجم اضافی، این کشور در حال حاضر تنها بین 1 تا 1.5 میلیون تن در ماه صادرات دارد. صادرات اوکراین با قطار یک چالش است زیرا سیستم ریلی اوکراین بر روی زیرساخت ریلی متفاوتی نسبت به همسایگان اروپایی مانند لهستان کار می‌کند، بنابراین غلات باید به قطارهای مختلف در مرز منتقل شوند،که امکانات انتقال یا ذخیره‌سازی زیادی وجود ندارد. البته اکرایین تلاش هایی را برای حمل و نقل از طریق بندر "کنستانتا" در دریای سیاه رومانی کرده اما تا اواسط ماه مه، تنها حدود 240,000 تن غلات یا 1 درصد از حجم گیر افتاده در اوکراین از آنجا عبور کرده است. حتی اوکراین، مجبور به صادرات با قطار یا از طریق بنادر کوچک خود در رودخانه دانوب نیز شده است.

مذاکرات بین روسیه، سازمان ملل، ترکیه و اوکراین بر شرایط عبور ایمن کاروان‌های غلات به خارج از اودسا و همچنین ادعاهای روسیه مبنی بر اینکه تحریم‌های غرب ارسال کودهای شیمیایی را محدود می‌کند، متمرکز است. اتحادیه اروپا اصرار دارد که مواد غذایی را از تحریم‌ها مستثنی کرده است و می‌گوید روسیه موضع منحرف‌کننده‌ای از امتناع این کشور از دادن تضمین‌هایی دارد که به اودسا حمله نخواهد کرد. حضور "مین های رانشی" در دریای سیاه که هر یک از طرفین طرف دیگر را به کاشت آنها متهم می‌کند، کار را حتی دشوارتر می‌کند. هزینه‌های بیمه برای هر کشتی که در این خطوط کشتیرانی جسارت می‌کند نیز احتمالاً بسیار بالا خواهد بود. این وضعیت به دلیل کمبود فضای ذخیره‌سازی غلات در اوکراین، که محصول فصل بعدی از جولای برداشت می‌شود، فوریت بیشتری پیدا کرده است. به نظر می‌رسد، تا زمان آغاز برداشت جدید، تا 35 درصد از کل ظرفیت ذخیره سازی 61 میلیون تنی اوکراین هنوز می‌تواند توسط محصول قدیمی 2021 استفاده شود.

پیامدهای منطقه‌ای درگیری روسیه و اوکراین بر منطقه خاورمیانه در سه حوزه مذاکرات سیاسی و اقدام نظامی، کمک‌های بشردوستانه و امنیت غذایی، و تامین گاز و نفت تأثیر گذارده است. اما افزایش قیمت گندم و پیامدهای ناشی از آن، یعنی افزایش بهای نان می‌تواند فشار عمومی بیشتری را بر دولت‌های ناکارآمد وارد کند. با وجود حمله موشکی به اودسا، معامله غلات اوکراین پابرجاست در هر حال با امضای قرارداد مابین اوکراین، روسیه، ترکیه و آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد؛ راهی برای ازسرگیری صادرات غلات اوکراین از دریای سیاه باز شده و پس از 10 روز "کشتی رازونی"، حامل 26527 تن ذرت به لبنان، بندر اودسا اوکراین را ترک کرد و توسط پرسنل روسیه، اوکراین، ترکیه و سازمان ملل که در مرکز هماهنگی مشترک در استانبول، بازرسی شد. روسیه با آتش بس در حین حرکت محموله‌ها موافقت کرده و ترکیه با حمایت سازمان ملل در بازرسی کشتی‌ها برای رفع نگرانی‌های روسیه در مورد قاچاق سلاح در راستای دیپلماسی اردوغانی همکاری می‌نماید. "اوله اوستنکو"، مشاور اقتصادی زلنسکی، قول داده که اوکراین می‌تواند 60 میلیون تن غلات را طی 9 ماه آینده صادر کند، اما در حالی که جنگ نزدیک به هفتمین ماه خود می‌شود، آیا می‌توان به اجازه عبور و مرور ایمن به داخل و خارج از بنادر اوکراین که توسط ناوگان دریای سیاه روسیه از فوریه مسدود شده است، امیدوار بود. بازگشت غلات اوکراین به بازار جهانی و کاهش محدودیت‌ها بر صادرات محصولات کشاورزی روسیه می‌تواند فشار بر قیمت‌ها را کاهش دهد و آنها را قابل پیش‌بینی‌تر کند. قطعا صادرات این حجم از غلات در بنادر "اودسا، چورنومورسک و یوژنه" در بازار، قیمت جهانی گندم را پایین می‌اورد و یک واکنش زنجیره‌ای را برمی‌انگیزد و قیمت سایر مواد غذایی را نیز کاهش خواهد داد. کما اینکه وقتی خبر این توافق منتشر شد، قیمت گندم در بورس تجاری شیکاگو 5 درصد کاهش یافت و به سطح قبل از جنگ بازگشت. البته کاهش تحریم‌هایی که مسکو به‌عنوان بخشهای غیررسمی از قرارداد غلات اوکراین به دست آورده است، این کشور را قادر می‌سازد تا برخی از آسیب‌پذیری‌های حیاتی در امنیت غذایی روسیه را برطرف کند و همچنین از مزیت‌های قیمت‌های بالای کشاورزی کنونی در بازار جهانی استفاده کرده و برخی از شرکای تجاری خود را راضی نماید.

از آغاز ماه مارس، رهبران کشورهای شریک مسکو در خاورمیانه و شمال آفریقا مانند ترکیه، مصر، تونس، لیبی، سوریه عربستان سعودی و اسرائیل نگرانی خود را به مسکو - چه به صورت رسمی و چه غیر رسمی - در مورد مسدود کردن صادرات غلات از طریق دریای سیاه اعلام کردند. آنها استدلال می‌کردند که مشکلات مربوط به تامین مواد غذایی می‌تواند منطقه را بی‌ثبات کند، همانطور که در بهار عربی این رخداد به انجام رسید.در سال 2021، روسیه 11 میلیارد دلار از صادرات غلات به دست آورد. کاهش تحریم‌هایی که مسکو در ازای امضای توافق پیشنهاد داده بود، این کشور را قادر می‌سازد تا از قیمت‌های بالای کنونی غلات و کود خود در بازار جهانی استفاده کند و از برداشت فصل آتی گندم خود استفاده بهینه نماید. این توافق بزرگترین هلدینگ‌های کشاورزی روسیه را قادر به حفظ درآمدهای صادراتی خود می‌نماید. بویژه برای الیگارش های روسی، که دومین شرکت بزرگ صادرکننده غلات روسیه، "هلدینگ دیمترا"، متعلق به ساختارهایی در "گروه ماراتون" را مدیریت می‌کنند یا مجتمع کشاورزی" N. I. Tkachev " متعلق به وزیر سابق کشاورزی الکساندر تکاچوف" Tkachev " است و صاحبان تولید کننده گوشت "میراتورگ"، "برادران لینیک"، که ارتباطات تنگاتنگی با صاحبان قدرت دارند.

همچنین دلایل متنوعی هم برای کرملین وجود دارد که بخواهد اطمینان حاصل کند که چندین بانک روسی نیز از این معامله سود خواهند برد، زیرا دارایی‌های مسدود شده آنها می‌تواند تا حدی توسط اتحادیه اروپا تعدیل و جریان یابد تا از تاخیر در پرداخت محصولات کشاورزی و سایر کامودیتی‌ها جلوگیری شود. این بانک ها عبارتند از" Bank Rossiya " و البته " Promsvyazbank "بانک اصلی مورد استفاده در بخش‌های راهبردی است. این فقط صادرات کشاورزی نیست که برای مسکو در خطر افتاده است، بلکه واردات کشاورزی نیز در خطر افتاده است، که با امضای قرارداد و معامله اخیر غلات تسهیل خواهد شد. کشاورزان روسی تقریباً برای همه ارقام غله به بذرهای وارداتی وابسته هستند، به جز گندم، که این کشور در آن خودکفا است. برای مثال، نزدیک به 90 درصد بذر سیب زمینی، همراه با حدود 70 درصد دانه های کلزا، و 30 تا 90 درصد بذر میوه و توت، وارداتی است. تحریم‌ها همچنین حفاظت از محصولات تولیدی روسیه را در برابر آفات و بیماری‌ها را برای کشاورزان روسی دشوار کرده، است. حدود یک سوم سموم سیستمیک گیاهی عمدتاً از چین و اتحادیه اروپا وارد می‌شوند. از نظر دامپروری نیز، روسیه 70 تا 75 درصد نیازهای خود را از خارج برآورده می‌کند، به ویژه در پرورش طیور و خوک و رهایی از این وابستگی به این زودی عملا غیرممکن خواهد بود. کشاورزان روسی نیز به محصولات دامپزشکی وارداتی وابسته هستند و تنها 30 درصد از حجم مورد نیاز نهاده های دامپزشکی، محصولات ژنتیکی و واکسن‌ها در روسیه ساخته می‌شود.

در نهایت، کاهش تحریم‌ها در ازای امضای قرارداد غلات توسط روسیه می‌تواند واردات ماشین‌آلات کشاورزی و قطعات یدکی را برای نظام کشاورزی روسیه آسان‌تر کند. بازار بزرگی که در سال 2021، واردات بیش از 75 درصد از بازار تجهیزات کشاورزی روسیه را تشکیل می‌داد که عمدتاً از آلمان و هلند وارد می‌شد. همچنین رفع انسداد بنادر «میلیاردها دلار» برای "کیف" به همراه خواهد داشت. سازمان ملل هم به نوبه خود با میانجیگری در این توافق و همچنین جلب توجه به خطر قحطی در کشورهای در حال توسعه، اقتدار خود را تقویت کرده است. همچنین ترکیه نشان داده است که می‌تواند میانجی مؤثری در مناقشه روسیه و اوکراین باشد و احتمالاً با پردازش مجدد در مناطق آزاد و فرآوری غلات روسیه و اوکراین قبل از ارسال به مصرف‌کنندگان در خاورمیانه، درآمد قابل توجهی کسب خواهد کرد. ماه های آینده به درستی تحلیل های فوق گواهی خواهد داد. باید منتظر ماند.

*تحلیل‌گر و دکترای توسعه کشاورزی